آداب نیایش
نیایش با پروردگار عالم، آداب و شرایطی دارد که با مراعات آنها، امکان اجابت دعا زودتر فراهم خواهد شد. این آداب به سه بخش تقسیم می‌شوند:
اول: آدابی که می‌بایست قبل از نیایش مورد توجه قرار گیرند.
دوم: آدابی که همزمان با نیایش رعایت می‌شوند.
سوم: آن‌هایی که پس از دعا و نیایش مراعات می‌شوند.
آداب قبل از نیایش
عمده این آداب عبارتند از اموری که آمادگی انسان را برای قرار گرفتن در برابر خداوند افزایش داده، قلب انسان را متوجه عظمت پروردگار می‌نمایند. برخی از آنها عبارتند از:
1 - پاکیزگی و طهارت روحی و جسمی؛
2 - استفاده از بوی خوش و توجه به آراستگی ظاهری؛ (1)
3 - توجه به قبله و خداوند قبله؛
4 - گمان به این که اگر دعا کند خداوند اجابت خواهد فرمود؛
در این باره از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند:
«به طوری دعا کنید که یقین به اجابت پروردگار داشته باشید.»
5 - صدقه دادن؛
امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه پدرم آداب نیایش
حاجتی داشت به هنگام زوال خورشید (یعنی هنگام ظهر) طلب می‌کرد؛ و هنگامی که اراده درخواست حاجت خود می‌کرد قبل از آن صدقه می‌داد، عطر استعمال می‌کرد، به مسجد می‌رفت و آنچه از خدا می‌خواست در تحصیل جاجت خود دعا می‌کرد.» (2)
آداب همراه نیایش
1 - به زبان آوردن حاجت
از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «ان الله تبارک و تعالی یعلم ما یرید العبد اذا دعاه ولکن یحب ان یبث الیه الحوائج (3) ؛ همانا خداوند تبارک و تعالی هر آنچه عبد در هنگام نیایش می‌خواهد را می‌داند، ولی دوست دارد که حاجت‌ها را به درگاهش شرح دهد.»
2 - توسل به پیامبر و اهل بیت او
از آیات قرآن به خوبی استفاده می‌شود که وسیله قرار دادن مقام انسانی صالح در پیشگاه خدا، و طلب چیزی از خداوند به خاطر او به هیچ وجه ممنوع نیست و منافاتی با توحید ندارد. در آیه 64 سوره نساء می‌خوانیم:
«و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحیما»؛ «اگر آنها هنگامی که به خویش ستم کردند (و مرتکب گناهی شدند) به سراغ تو می‌آمدند، و از خدا طلب عفو و بخشش می‌کردند و رسول نیز برای آنها طلب عفو می‌کرد، خدا را توبه پذیر و رحیم می‌یافتند.»
نیز در آیه 97 سوره یوسف می‌خوانیم:
«برادران یوسف، از پدر تقاضا کردند که در پیشگاه خداوند برای آنها استغفار کند، و یعقوب نیز این تقاضا را پذیرفت.»
در آیه 114 سوره توبه نیز موضوع استغفار حضرت ابراهیم علیه السلام در مورد پدرش (عمویش) آمده که تاثیر دعای پیامبران را درباره دیگران تاکید می‌کند؛ و همچنین در آیات متعدد دیگر قرآن، این موضوع منعکس است. از روایات متعددی که از طرق شیعه و اهل تسنن در دست داریم نیز به خوبی استفاده می‌شود که توسل - به آن معنی که ذکر شد - هیچگونه اشکالی ندارد، بلکه کار خوبی محسوب می‌شود. (4)
در اینجا لازم است به چند نکته اشاره شود:
الف - منظور از توسل این نیست که کسی حاجت را از پیامبر یا امام بخواهد، بلکه منظور این است که به مقام او در پیشگاه خدا متوسل شود، و این در حقیقت توجه به خداست، زیرا احترام پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به خاطر این است که فرستاده او بوده و در راه او گام برداشته است.
ب - بعضی اصرار دارند که میان حیات و وفات پیامبر و امامان علیهم السلام فرق بگذارند، در حالی که از نظر یک مسلمان، پیامبر و صالحان، پس از مرگ زندگی برزخی دارند؛ زندگانی وسیعتر از عالم دنیا، همانطور که قرآن، درباره شهیدان به آن تصریح فرموده است.
ج - بعضی نیز اصرار دارند که میان تقاضای دعا از پیامبر، و سوگند دادن خدا به مقام او فرق بگذارند؛ تقاضای دعا را مجاز و غیر آن را ممنوع بشمارند. در حالی که هیچگونه فرقی میان این دو دیده نمی‌شود.
د - بعضی از نویسندگان و دانشمندان اهل تسنن - به خصوص وهابیان - با لجاجت خاصی کوشش می‌کنند تمام احادیثی که در زمینه توسل وارد شده است را تضعیف کنند و یا با اشکالات واهی و بی اساس، آنها را به دست فراموشی بسپارند؛ آنها در این زمینه چنان بحث می‌کنند که هر نگرنده بی طرفی احساس می‌کند پیش از این، اینان عقیده‌ای برای خود انتخاب کرده و اینک می‌خواهند عقیده خود را بر روایات اسلامی تحمیل کنند، و هر چه مخالف آن بود به نوعی از سر راه خود کنار بزنند؛ در حالی که یک محقق هرگز نمی‌تواند چنین بحث‌های غیر منطقی و تعصب آمیزی را بپذیرد.
ه - روایات در مورد توسل به حد تواتر رسیده است؛ یعنی به قدری زیاد است که ما را از بررسی اسناد آن بی نیاز می‌سازد؛ علاوه بر این، در میان آنها، روایت‌هایی که همگان صحیح می‌شمارند نیز فراوان است. با این حال، جایی برای خرده گیری در پاره‌ای از اسناد آنها باقی نمی‌ماند. (5)
امام حسن عسکری علیه السلام از اجدادش از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می‌کند که: «خداوند سبحان به مومنان می‌فرماید، اگر بنده من از شما حاجتی داشته باشد، شما را به کسی که دوست دارید درخواست می‌کند. و مگر نمی‌دانید بهترین و با کرامت‌ترین بندگان نزد من، محمد و علی؛ حبیب و ولی من هستند؟ پس هر کس حاجتی دارد به وسیله آن دو به من متوسل شود، به راستی دعای حاجتمندی که مرا به آنها - که از پاکان درگاهم هستند - بخواند، رد نمی‌کنم. پس هر کس مرا به آنها بخواند، دعایش را مستجاب میکنم و چگونه رد کنم دعای کسی را که مرا به حبیب و برگزیده‌ام، و ولی و حجتم و روح و نور و آیت و باب رحمت و وجه و نعمتم می‌خواند رد کنم؟
مگر نمی‌دانید که آنها را از نور عظمتم آفریدم و آنها را اهل کرامت و ولایت خود قرار دادم؟ پس کسی که مرا به آنها بخواند - در حالی که آگاه و عارف به حق و مقام آنها باشد - اجابت دعایش بر من واجب است و این حق او بر من است که دعایش را مستجاب کنم.» (6)
در روایاتی نیز وارد شده است که حتی خود امامان علیهم السلام به پدران خود متوسل می‌شده اند. داود رقی می‌گوید:
«بسیار می‌شنیدم که امام صادق علیه السلام در دعاهای خود خداوند را به حق پنج تن قسم می‌داد.» (7)
همچنین در روایاتی توسل پیامبران گذشته به انوار مقدس اهل بیت و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله نقل شده است. سعید بن جبیر از ابن عباس نقل می‌کند که گفت: از رسول گرامی اسلام درباره کلماتی که حضرت آدم از پروردگار فرا گرفت، تا توبه او پذیرفته شد، سؤال کردم، آن حضرت فرمود:
«ساله بحق محمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین و...» (8)
3 - اصرار در نیایش
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره فرموده اند:
«ان الله یحب السائل اللجوج؛ خداوند نیایشگری که بر دعای خود پافشاری می‌کند را دوست دارد.» (9)
و از امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت شده است که فرمود:
«الدعاء ترس المؤمن، و متی تکثر قرع الباب یفتح لک؛ دعا سپر مؤمن است و هرگاه دری را بسیار بکوبی بر روی تو باز می‌شود.»
از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است:
«و الله لا یلح عبد مؤمن علی الله فی حاجته الا قضاها الله له؛ به خداوند سوگند هیچ بنده مؤمنی در دعا پافشاری و اصرار به درگاه خدا نمی‌کند جز این که خداوند حاجتش را برایش برمی آورد.» (10)
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند:
«ان الله کره الحاح الناس بعضهم علی بعض فی المسالة و احب ذلک لنفسه، ان الله یحب ان یسال و یطلب ما عنده؛ خداوند خوش ندارد که مردم در حاجت‌های خود به یکدیگر اصرار کنند، ولی پافشاری و اصرار در خواهش از خود را دوست دارد، خداوند دوست می‌دارد از آنچه نزد او است سؤال و درخواست شود.» (11)
دست از طلب ندارم تا کام من برآید یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید
* * * * *
البته فراموش نشود که اصرار در دعا و نیایش، با اصرار بر اجابت آن از طرف پروردگار متفاوت است، زیرا گاهی اجابت دعا به مصلحت انسان نیست.
4 - پنهان داشتن نیایش
در دعاهای پنهانی، ریا و خودنمایی کمتر راه پیدا کرده، به اجابت پروردگار نزدیکتر است. خداوند در این باره می‌فرماید: «ادعوا ربکم تضرعا و خفیة.» ؛ «پروردگار خود را با زاری و در پنهانی بخوانید.» (12)
در روایت از امام رضا علیه السلام است که فرمود:
«دعوة العبد سرا دعوة واحدة تعدل سبعین دعوة علانیة؛ یک نیایش بنده به پنهانی و آهستگی با هفتاد دعای ظاهر و آشکار برابری می‌کند.» (13)
مخفی بودن نیایش - آن هم در سکوت و آرامش شب - تاثیر شگرفی در روح انسان دارد.
5 - توجه به دیگران (دعا برای دیگران)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
«اذا دعا احدکم فلیعم فانه اوجب للدعاء؛ هرگاه یکی از شما دعا می‌کند باید به طور عمومی دعا کند، به درستی که آن برای دعا واجب‌تر است.» (14)
چه، دعا کردن برای دیگران در هنگام دعای برای خود، دارای ارزش زیادی است، ولی از آن بالاتر این است که انسان دیگران را بر خود مقدم داشته و ابتدا برای آنها دعا کند. امام حسن مجتبی علیه السلام می‌فرماید:
«در شب جمعه، مادرم را دیدم که تا صبح در حال رکوع و سجود بود، به او گفتم:ای مادر! چرا همانطوری که برای دیگران دعا کردی برای خود دعا نکردی؟ فرمود: «الجار ثم الدار؛ اول همسایه، سپس خانه خود.» (15)
از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است:
«من قدم اربعین رجلا من اخوانه فدعا لهم ثم دعا لنفسه استجیب له فیهم و فی نفسه؛ کسی که پیش از دعای برای خود، چهل نفر از برادران - مومن - خود را دعا کند، دعایش هم در حق آنان و هم در حق خودش مستجاب خواهد شد.» (16)
بهر این فرمود با موسی خدا وقت حاجت خواستن اندر دعا
کای کلیم الله ز من می‌جو پناه با دهانی که نکردی تو گناه
گفت موسی: من ندارم آن دهان گفت ما را از دهان غیر خوان
از دهان غیر کی کردی گناه؟ از دهان غیر بر خوان کای اله (17)
در دعاهایی که به دست ما رسیده، دعای برای دیگران به صورت‌های زیر می‌باشد:
* دعا برای اولیا، نیکان و بزرگان دین
یکی از برترین دعاهای ممکن، دعا در حق قطب دایره امکان؛ حجت ابن الحسن العسکری علیهما السلام است، چه از جهت سلامتی آن وجود شریف و چه از جهت تعجیل در فرج ایشان، که او را حق بسیار بزرگی بر گردن ماست. از حق وجود و هستی گرفته که او سبب متصل بین زمین و آسمان است (18) تا حق بقاء در دنیا. (19)
علاوه بر این دو، حق قرابت و خویشاوندی با پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله لازم می‌کند در حق او دعا کنیم؛ چون دعا کردن نیز نشانه‌ای از مودت و دوستی است. و بالاخره امام واسطه نعمت و فیوضات الهی است. در بخشی از زیارت جامعه می‌خوانیم:
«به برکت ما، درخت‌ها بارور گردیده و میوه‌ها رسیده و نهرها جاری شده و باران از آسمان بارید، و گیاه از زمین روئیده است.»
* دعا برای پدر و مادر و کسانی که بر گردن انسان حق دارند
«ربنا اغفر لی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب» ؛ «ای پروردگار ما! مرا و پدر و مادرم را و مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌گردد بیامرز.» (20)
* دعا برای برادران دینی
«ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذین سبقونا بالایمان» ؛ «ای پروردگار ما! ما را بیامرز و برادران ما را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز.» (21)
* دعا برای فرزندان و نسل‌های آینده
«رب هب لی من لدنک ذریة طیبة انک سمیع الدعاء»؛ «پروردگارا! از رحمت خود بر من نسلی پاکیزه ببخش، همانا که تو شنوای دعایی.» (22)
«رب اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء»؛ «پروردگارا! مرا و فرزندانم را بر پای دارنده نماز قرار ده و دعایم را بپذیر.» (23)
* دعا برای مرزداران
«بار الها! درود تو بر محمد و خاندان او باد و سوگند به عزتت که مرزهای مسلمانان را از بد نگهدار و به نیروی خود، پاسداران آن مرزها را تایید فرمای و عطاهای آنان را از عطیه خود کامل و سرشار ساز....» (24)
6 - نیایش همگانی
یکی دیگر از آداب نیایش، همگانی و همراه با جمعیت دعا کردن است.
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:
«ما اجتمع اربعة قط علی امر واحد فدعوا الا تفرقوا عن اجابة؛ هیچگاه چهار نفر با هم دست به دعا برنمی دارند، جز آن که وقتی پراکنده شوند دعای آنان به اجابت رسیده باشد.» (25)
7 - اظهار فروتنی
هر چه انسان نسبت به خود شناخت بیشتری پیدا کند، در برابر پروردگار تواضع بیشتری خواهد داشت؛ چرا که به نیازهای خود آگاه می‌شود و نسبت به این که در تمام هستی خود به خداوند متعال نیازمند است بیشتر توجه پیدا می‌کند.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:
«ان الله تبارک و تعالی اوحی الی موسی: اذا وقفت بین یدی فقف وقف الذلیل الفقیر؛ خداوند تعالی به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود: هرگاه در پیشگاه من ایستادی، همانند شخص ذلیل نیازمند بایست.» (26)
خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: «ادعوا ربکم تضرعا»؛ (27) «پروردگار خود را با حالت زاری بخوانید.»
ما درون را بنگریم و حال را نی برون را بنگریم و قال را
ناظر قلبیم اگر خاشع بود گر چه گفت لفظ ناخاضع بود
8 - شروع دعا با نام پروردگار
بهترین نیایش آن است که در ابتدا با نام و یاد پروردگار آغاز شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «لا یرد دعاء اوله بسم الله الرحمن الرحیم؛ دعایی که با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز شود، رد نمی‌شود.» (28)
9 - مدح و ثنای خداوند متعال
امام صادق علیه السلام فرمود:
«هرگاه اراده دارید که از حق سبحانه و تعالی چیزی از حوایج دنیا را سؤال کنید، باید به ستایش پروردگار و مدح او و صلوات بر پیغمبر و آل او علیهم السلام ابتدا کنید، بعد از آن از خداوند حاجات خود را بخواهید.» (29)
بهترین نمونه این مدح و ثنای پیش از دعا در سوره حمد دیده می‌شود که ابتدا خداوند را به رحمانیت و رحیمیت مدح می‌کنیم و سپس دعا می‌کنیم.
این مساله را در بیشتر ادعیه امامان معصوم علیهم السلام به خوبی می‌توان مشاهده کرد. از آن جمله روایتی از امیرمؤمنان علیه السلام درباره تمجید پروردگار متعال با این عبارت:
«یا من هو اقرب الی من حبل الورید! یا فعالا لما یرید! یا من یحول بین المرء و قلبه! یا من هو بالمنظر الاعلی! یا من هو لیس کمثله شی ء؛ای آن که از رگ گردن به من نزدیک تری!ای آنکه هر چه بخواهی انجام می‌دهی!ای آنکه میان انسان و دلش حایل می‌شوی!ای آن که در بلندترین دیدگاهی!ای آن که همانندش هیچ نیست!» (30)
10 - درود فرستادن بر پیامبر و آل او
یکی از آدابی که اجابت دعا را تضمین می‌کند، درود فرستادن بر پیامبر و اهل بیت او علیهم السلام است. از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند:
«لا یزال الدعاء محجوبا حتی یصلی علی محمد و آل محمد؛
همواره دعا و نیایش در پرده است تا آنگاه که بر محمد و آل او درود فرستاده شود.» (31)
11 - گریه کردن هنگام نیایش
این برترین ادب نزد پروردگار است، چرا که اوج هیجان و احساسات و عشق و علاقه در این هنگام بروز پیدا می‌کند و خبر از نرمی دل و خشوع قلب می‌دهد و آن هم دلیل اخلاص است. در روایت است که:
«اگر نتوانستید گریه کنید، خود را به حالت گریه کنندگان درآورید.» (32)
آب کم جو، تشنگی آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست
تا نگرید طفلک نازک گلو کی روان گردد ز پستان شیر او؟
البته باید توجه داشت که تنها گریه کردن ظاهری مقصود اصلی نیست، بلکه می‌بایست آداب دیگری نیز مورد توجه قرار گیرد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
«حضرت موسی از کنار یکی از یارانش گذر کرد در حالی که آن شخص در سجده بود، آن حضرت به دنبال انجام کارش رفته و در بازگشت نیز آن شخص را در همان حال دید، سپس فرمود: اگر حاجت تو به دست من می‌بود هر آینه برآورده می‌کردم - در این هنگام از پروردگار ندایی رسید که -ای موسی! اگر آنقدر سجده کند که گردنش قطع شود، دعایش را اجابت نخواهم کرد تا آن زمان که از آنچه دوست ندارم به آنچه دوست دارم باز گردد.» (33)
تا به حاصل برسد کشت امیدی که تو راست چاره کار بجز دیده بارانی نیست
12 - اعتراف به گناهان
اعتراف به تقصیرات و گناهان باعث می‌شود انسان به خدا نزدیکتر شده، قلبش خاشع شود. علاوه بر این، یادآوری گناه انسان را به حالت گریه نزدیکتر می‌کند.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «هرگاه خواستید حاجت‌های دنیا و آخرت خود را با خدا در میان بگذارید، با ثنا و ستایش الهی آغاز کنید و سپس بر محمد و آل او صلوات بفرستید و بعد از آن به تقصیرات و گناهان خود اعتراف کنید و بعد از این از خدا «حاجت» خود را بخواهید.» (34)
13 - حضور قلب
اولین پیشوای شیعیان؛ امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می‌فرماید:
لا یقبل الله دعاء قلب لاه؛ خداوند دعای دلی که غافل و سرگرم باشد را نمی‌پذیرد.» (35)
از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است که فرمود:
«اذا دعوت الله فاقبل بقلبک؛ هرگاه خواستی دعا کنی توجه قلبی داشته باش.» (36)
14 - بالا بردن دست‌ها
بلند کردن دست‌ها به طرف آسمان در هنگام دعا نیز از آداب نیایش بوده، در ایجاد حالت معنوی و روحی بسیار مؤثر است. امام حسین علیه السلام فرمود: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دعا می‌کردند، دست هایشان را بلند می‌کردند همانند مسکینی که چیزی طلب می‌کند.» (37)
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «فما استکانوا لربهم و ما یتضرعون» (38) فرمودند: «التضرع رفع الیدین بالدعاء؛ تضرع، یعنی دست‌ها را هنگام دعا بلند کردن.» (39)
15 - گفتن ماشاءالله در پایان دعا
از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود:
«ما من رجل دعا فختم دعائه بقول ماشاء الله لا قوة الا بالله الا اجیب صاحبه؛ کسی نیست که دعای خود را با جمله ماشاء الله لا قوة الا بالله ختم کند، مگر آن که دعایش مستجاب شود.» (40)
آداب بعد از نیایش
1 - تکرار دعا و نیایش
دعا چه اجابت شود و چه نشود، شایسته است انسان همواره بر آن مداومت داشته باشد. آن‌هایی که تنها هنگام مشکلات رو به خدا آورده و در هنگام آسایش و راحتی به فکر سخن گفتن با خدا نیستند، از اجابت پروردگار دور خواهند بود.
خداوند از انسان‌هایی که تنها هنگام سختیها خدا را می‌خوانند و هنگام رفع گرفتاری او را فراموش می‌کنند، مذمت کرده و می‌فرماید:
«و اذا مس الانسان ضر دعا ربه منیبا الیه ثم اذا خوله نعمة منه نسی ما کان یدعوا الیه من قبل» ؛ (41) « و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را - در حالی که به سوی او بازگشت کننده است - می‌خواند؛ سپس چون او را از جانب خود نعمتی عطا کند، آن [مصیبتی] را که در رفع آن پیشتر به درگاه او دعا می‌کرد، فراموش می‌نماید.»
در آیه‌ای دیگر، آنها را این گونه سرزنش می‌کند:
«و اذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما فلما کشفنا عنه ضره مر کان لم یدعنا الی ضر مسه» ؛ (42) «و چون انسان را آسیبی رسد، ما را - در همه حال - در حال به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده - می‌خواند و چون گرفتاریش را برطرف کنیم چنان می‌رود که گویی ما را برای گرفتاریی که به او رسیده نخوانده است.»
2 - کشیدن دست‌ها به صورت
یکی از آداب پس از دعا، کشیدن دست‌ها به سر و صورت است. امام صادق علیه السلام فرمودند:
«ما ابرز عبد یده الی الله العزیز الجبار الا استحیی الله - عز و جل - ان یردها صفرا فاذا دعا احدکم فلا یرد یده حتی یمسح علی وجهه و راسه؛ هیچ بنده‌ای دستش را به سوی خدا نگشاید مگر این که خدا را شرم آید که آن را تهی برگرداند، پس هنگامی که یکی از شما دعا می‌کند دست خود را بر نگرداند مگر اینکه بر سر و روی خود بکشد.» (43)
3 - گفتن آمین
امام صادق علیه السلام فرمود:
«الداعی و المؤمن فی الاجر شریکان؛ (44) دعاکننده و آمین گو در اجر و ثواب شریک هستند.»
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) (خذوا زینتکم عند کل مسجد.) اعراف/103.
2) اصول کافی، ج 4، کتاب الدعاء، ص 227، ح 7.
3) بحارالانوار، مجلسی، ج 93، ص 296.
4) بر گرفته از تفسیر نمونه، ج 4، ص 366.
5) اقتباس از تفسیر نمونه، ج 4، صص 370 و 371.
6) وسایل الشیعه، باب استحباب توسل در دعا به محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله.
7) کافی، کلینی، ج 2، ص 422.
8) وسائل الشیعه، کتاب الصلاة، باب 37، ح 8843.
9) بحارالانوار، ج 93، ص 374.
10) همان، ج 93، ص 375.
11) همان، ج 78، ص 173.
12) اعراف/ 53.
13) عدة الداعی، احمد بن محمد بن فهد حلی، ص 117.
14) همان، ص 118.
15) بحارالانوار، ج 43، ص 81، روایت 3.
16) همان، ج 93، ص 383، روایت 2.
17) مثنوی معنوی، جلال الدین محمد بلخی.
18) در دعای شریف ندبه می‌خوانیم: این السبب المتصل بین الارض و السماء.
19) امام صادق علیه السلام فرمود: اگر زمین بدون امام بماند از هم می‌پاشد. کافی، ج 1، ص 179.
20) ابراهیم/ 41.
21) حشر/ 10.
22) آل عمران/ 38.
23) ابراهیم/ 40.
24) ر. ک: صحیفه سجادیه.
25) ثواب الاعمال، صدوق، ص 357.
26) بحارالانوار، ج 93، ص 313.
27) اعراف/ 55.
28) عدة الداعی، ص 120.
29) همان.
30) اصول کافی، ج 2، ص 484، روایت 2.
31) بحارالانوار، ج 93، ص 316، روایت 21.
32) ر. ک: اصول کافی، کلینی، ج 4، ص 233.
33) بحارالانوار، ج 78، ص 225، روایت 95.
34) مرآت العقول، ج 12، ص 99.
35) بحارالانوار، ج 93، ص 314.
36) همان.
37) کان رسول الله صلی الله علیه و آله یرفع یدیه اذا ابتهل و دعاکما یستطعم المسکین» بحارالانوار، ج 93، ص 294، روایت 23.
38) مؤمنون/ 76.
39) الاربعون حدیثا، شهید اول، حدیث 30؛ بحارالانوار، ج 85، ص 204.
40) وسائل الشیعه، کتاب الصلوة، ابواب دعا، باب 35، حدیث 2.
41) زمر/ 8.
42) یونس/ 12.
43) عدة الداعی، ص 159.
44) اصول کافی، ج 4، ص 242حدیث 4.
